آرایش سیاسی قوا در تونس
برای درك آرايش سياسی قوا در تونس، نخست نگاهی به تركيب احزاب و تعداد كرسی‌های آن‌ها در مجلس ملی مؤسسان اين كشور می‌اندازیم كه به سه دسته، قابل تقسيم هستند:
احزاب اصلی و سطح اول:
حركة النهضة با 90 كرسی؛ المؤتمر من أجل الجمهورية با 12 كرسی؛ التكتل الديمقراطی با 12 كرسی؛ الحزب الجمهوری با 12 كرسی؛ حركة وفاء با 12 كرسی؛ التحالف الديمقراطی با 10 كرسی.
احزاب سطح دوم:
حركة نداء تونس با 9 كرسی؛ تيار المحبة با 7 كرسی؛ المسار الديمقراطي الاجتماعی با 7 كرسی؛ الاتحاد الوطنی الحر با 6 كرسی؛ حزب المبادرة با 5 كرسی؛ حزب العمال با 3 كرسی؛ حركة الديمقراطيين الاشتراكيين با 2 كرسی؛ حركة الشعب با 2 کرسی.
احزاب سطح سوم:
حزب الوطنيين الديمقراطيين الموحد با يك كرسی؛ الحزب الدستوری الجديد با يك كرسی؛ حزب الأمة الثقافی الوحدوی با يك كرسی؛ حزب العدالة والمساواة با يك كرسی؛ حزب الأمة الديمقراطی الاجتماعی با يك كرسی؛ الحزب الجمهوری المغاربی با يك كرسی؛ حزب الأمان با يك كرسی؛ حزب الجبهة الوطنية التونسية با يك كرسی؛ نمایندگان مستقل با 20 كرسی.
احزاب فاقد كرسی در مجلس ملی تونس:
حزب الوطن؛ حزب الوحدة الشعبية؛ الحزب الاجتماعی التحرری؛ الاتحاد الديمقراطی الوحدوی؛ حزب الخضر للتقدم؛ حركة الوحدة الشعبية؛ حركة البعث بتونس؛ حركة الجمهورية الثانية؛ حزب المجد؛ الحزب الاشتراكی؛ حزب تونس الخضراء؛ حزب الطليعة العربی الديمقراطی؛ الجبهة الشعبية الوحدوية؛ حزب العدل و التنمية؛ حزب العمل الوطنی الديمقراطی؛ حزب النضال التقدمی؛ حزب الكرامة و المساواة؛ حزب الوسط الاجتماعی؛ حزب الوفاق؛ الاتحاد الشعبی الجمهوری؛ حزب العمل التونسی؛ حزب الإصلاح والتنمية؛ الحزب الشعبی للحرية و التقدم؛ حزب جبهة الإصلاح التونسی؛ حزب التحرير؛ حزب القراصنة التونسی؛ الحزب الوطني الاشتراكی الثوری.
احزاب سابق پيش از انقلاب يا منحلۀ پس از انقلاب:
الحزب الحر الدستوری (۱۹۲۰-۱۹۶۰)؛ الحزب الإصلاحی (۱۹۲۱- أواسط دهه 1920)؛ الحزب الحر الدستوری المستقل (۱۹۲۱-۱۹۲۴)؛ الحزب الحر الدستوری الجدید (۱۹۳۴-۱۹۶۴)؛ الحزب الشیوعی التونسی (۱۹۳۴-۱۹۹۳)؛ الحزب الاشتراكی الدستوری (۱۹۶۴-۱۹۸۸)؛ التجمع الدستوری الدیمقراطی (۱۹۸۸-۲۰۱۱)؛ الحزب الدیمقراطی التقدمی (۱۹۸۳-۲۰۱۲)؛ آفاق تونس (۲۰۱۱-۲۰۱۲).
ائتلاف حاكم پس از انتخابات مجلس ملی مؤسسان، عبارت‌اند از: (1) حركة النهضة؛ (2) المؤتمر من أجل الجمهورية؛ (3) التكتل الديمقراطي من أجل العمل والحريات. اين ائتلاف (ترويكا) در 22 نوامبر 2011م. تأسيس شده و 119 كرسی از 220 كرسی را در اختيار داشته‌است. در ابتدای تشكيل، اين ائتلاف 64% از كرسی‌های مجلس ملی مؤسسان را تشكيل می‌داد، ولی الآن تنها 54% از كرسی‌ها را در اختیار دارد كه علت آن، استعفای برخی از نمايندگان از احزاب خود است. در اين ميان، جنبش النهضة كمترين ريزش را داشته و در مواردی، از جمله در كسب رأی اعتماد دولت دوم به نخست‌وزيری علی العريض، رأی اعضای برخی احزاب دیگر را نیز جلب کرده‌است.
اما به طور كلی، در صحنۀ سياسی تونس، افزايش تعداد احزاب سياسی روندی غير طبيعی داشته و شايد يكی از مهم‌ترين مشكلات سياسی در اين كشور هم ناشی از همين پديده بوده‌است؛ ضمن آنكه يكی از علل تكثر احزاب، بحران‌های داخلی موجود در بيشتر احزاب اين كشور است كه به انشعاب و تأسيس احزاب جديد می‌انجامد.
از سه سال پيش كه انقلاب در تونس به پيروزی رسيد و نظام ديكتاتوری زين العابدين بن‌علی برچيده شد، تاكنون، احزاب زيادی در تونس تأسيس شده اند كه تعداد آن‌ها در حال حاضر به ۱۷۰ می‌رسد. معمولاً احزاب جديد از منشعب شدن احزاب قديمی‌تر به‌وجود می‌آيند. در تونس، هر هفته حداقل پنج حزب جديد، با شعار آزادی و حق فعاليت سياسی تأسيس می‌شود. از بين ۱۷۰ حزب موجود در تونس، ده‌ها حزب دارای اهداف، برنامه‌ها و اصول فكری و گرايش‌های سياسی مشابهی هستند. به عنوان مثال، حزب «كنگره برای جمهوری»، از احزاب ائتلافی حاكم، به ۴ حزب تجزیه شده و «جنبش مردم»، از احزاب معارض نیز به دو بخش تقسيم شده‌است. حزب فراكسيون نيز كه يكی از شركای ائتلاف حكومتی تونس است، در آستانۀ انشعاب قرار دارد.
در مجموع، ائتلاف حاكم به رغم برخورداری از تعداد بالايی از كرسی‌های مجلس ملی مؤسسان، در عرصۀ اجتماعی جايگاه گذشتۀ خود را از دست داده‌اند؛ چرا كه در مقابل رقبايی قرار گرفته‌اند كه به‌رغم برخورداری از تعداد كم از كرسی‌های مجلس در مقايسه با ائتلاف حاكم، در ميدان عمل، عرصه را بر جنبش النهضة و هم‌پيمانانش تنگ كرده‌اند و نهادهای اصلی قدرت، يعنی مجلس و دولت را با چالش مواجه ساخته و موجب توقف كار مجلس شده‌اند. اکنون دولت هم در آستانۀ سقوط قرار گرفته و رهبر النهضة به‌شدت تلاش می‌کند که رضايت این احزاب را برای تداوم كار مجلس ملی و تعديل دولت به شكل قابل قبول برای النهضة، جلب کند.
در حال حاضر، بازيگران عرصۀ سياسی ـ اجتماعی تونس كه نقش اپوزيسيون قدرتمند تونس را ايفا می‌كنند، عبارت‌اند از:
حزب ندای تونس:
رئيس و مؤسس اين حزب، الباجی قائد السبسی است. وی از نزديكان بورقيبه ـ ديكتاتور اسبق تونس، وزير كشور دولت‌های قبل از انقلاب و از كسانی است كه در گذشته دارای سياست‌های سركوبگرانه بوده‌اند. او به محافل غربی نیز بسيار نزديك است. الباجی پس از انقلاب و قبل از انتخابات، مدتی عهده‌دار پست نخست‌وزيری موقت بود، اما در نتيجۀ فشار افكار عمومی از اين سمت كنار رفت و قول داد كه سياست را برای هميشه ترك کند، اما در آستانۀ انتخابات، با جمع‌آوری تعدادی از عناصر سياسی دوران بن‌علی و بورقيبه، حزب ندای تونس را تأسيس كرد.
اين حزب در انتخابات، بيش از 9 كرسی به دست نياورد، اما با اتخاذ مواضع تند ضد رويكرد اسلامی النهضة و سياست‌های دولت‌های ائتلاف حاكم، از موقعيت قدرتمند و مؤثری برخوردار شده‌است. بر اساس برخی نظرسنجی‌ها و گردهمايی‌ها، این حزب اکنون در موقعيت بهتری برای رقابت با جنبش النهضۀ قرار گرفته‌است و يكی از گروه‌های اصلی است كه النهضة به دنبال تفاهم با آن‌هاست. حزب ندا در كنار چهره‌های وابسته به دوران بن‌علی و بورقيبه، برخی از چهره‌های چپ را نيز در كنار خود دارد و تركيب مناسبی برای جذب طرفداران، برای خود ايجاد كرده‌است. ندا مخالف گفتمان اسلامی است و از «الگوی مدرن تونس بورقيبه‌ای» دفاع می‌كند. این حزب خواهان لغو «مشروعيت انتخاباتی» و مؤسسات برخاسته از آن، يعنی مجلس ملی مؤسسان و دولت ائتلافی حاكم است و بر ضرورت «مشروعيت توافقی» تأكيد دارد. ترور سياسی چهره‌های شاخص از جريان چپ در شش ماه گذشته (شكری بلعيد و محمد البراهمی)، به‌تدريج، لهجه و گفتمان حزب ندای تونس و رئيس آن، السبسی را تندتر و صريح‌تر و فشارهای سياسی آن را افزون‌تر كرده‌است.
یکی از موارد اختلاف حزب ندای تونس با جنبش النهضة، قانون عزل سیاسی است که خواهان برکنار کردن عوامل رژیم سابق از مناصب دولتی و عدم به‌کارگیری آنان است. این قانون با مخالفت شدید حزب مواجه شده و اخیراً جنبش النهضة هم برای تعلیق این قانون، جهت مصالحه با مخالفان، اعلام آمادگی کرده‌است.
حزب ندا در ابتدا، به‌ویژه بعد از ترور شكری بلعيد، تلاش كرد تا با احزاب چپ و اتحاديۀ عمومی مشاغل تونس كه بزرگ‌ترين نهاد سنديكايی اين كشور است، ائتلاف کند و از طريق تعليق عضويت نمايندگان خود در مجلس مؤسسان، آن را از كار بیاندازد، اما در آن زمان، گروه‌های چپ تصمیم گرفتند که از اين حزب كه در برگيرندۀ عناصر دوران گذشته است، فاصله بگيرند. ولی ترور البراهمی، باعث عبور احزاب چپ از اين مانع شد و عملاً میان آن‌ها و حزب ندا، هماهنگی و وحدت عمل به وجود آورد. در نتیجه، 60 تن از نمايندگان، با تعليق عضويت خود در مجلس مؤسسان، عملاً كار آن را متوقف كردند. از این رو، به نظر می‌رسد این ترورها برای تضعیف موقعیت سیاسی النهضة و بهبود شرایط سیاسی برای حزب ندای تونس، به وسیلۀ عوامل رژیم گذشته صورت گرفته‌است.
اتحاديۀ عمومی مشاغل تونس:
قديم ترين نهاد سنديكايی صنفی در تونس است كه در سال 1946م.، يعنی يك دهه قبل از استقلال تونس، تأسيس شد؛ اولين دبيركل آن، فرحات حشاد و نخستين رئيس آن، شيخ محمد فاضل بن عاشور از رهبران دينی تونس بود. اتحادیۀ مشاغل از معدود نهادهايی بود كه پس از استقلال تونس و در دوران ديكتاتوری بورقيبه و بن‌علی، به‌رغم تلاش بسيار برای خارج كردن آن از صحنۀ سياسی اجتماعی و اقتصادی اين كشور، همچنان به فعاليت خود ادامه داد.
اين اتحاديه از نفوذ و گسترش زيادی در جامعۀ تونس برخوردار است و هزاران واحد صنفی زير پوشش خود دارد. در پی اعلام اعتصاب يك روزۀ اين اتحاديه در اعتراض به ترور محمد البراهمی، حتی فعاليت فرودگاه‌ها و پرواز هواپيماها نیز در تونس متوقف گرديد. اين اتحاديه بر خلاف حزب ندا كه پس از انقلاب، از سوی عوامل فعال در رژيم گذشته تأسيس شد، دارای سوابق طولانی مبارزاتی بوده و در تحولات انقلاب و سرنگونی بن‌علی نقش داشته‌است. اگرچه اين اتحاديه هم در صف مخالفان النهضة و ائتلاف حاكم قرار دارد، اما دارای مواضع متعادل‌تری نسبت حزب ندای تونس است. در حال حاضر، اين اتحاديه مخالف انحلال مجلس ملی مؤسسان اين كشور است، هرچند خواهان زمان‌بندی و پايان سريع‌تر كار آن و برگزاری انتخابات جديد است، اما در عين‌حال، بر انحلال دولت حزبی و تشكيل حكومت تكنوكرات به جای آن، اصرار دارد.
اتحاديه كه در رأس حسين العباسی قرار دارد، درصدد نوعی ميانجی‌گری ميان النهضة و احزاب ديگر برای خروج از بحران و تشكيل دولت جديد از شخصيت‌های مستقل و متخصصی است كه قصد كانديداتوری در انتخابات آينده را ندارند.
جبهۀ مردمی يا جبهۀ مردمی برای تحقق اهداف انقلاب:
اين جبهه از ائتلاف سياسی 11 حزب و گروه چپ، قومی و زیست‌محيطی، به علاوۀ تعدادی از شخصیت‌های مستقل تشكيل شده‌است. جبهۀ مردمی در 7 اکتبر سال 2012م. تأسیس شده و مسئولیت سخنگویی آن را لحمة الهمامی، دبیرکل حزب کارگران (حزب العمال)، عهده‌دار شده‌است.
اعضای این جبهه عبارت‌اند از: حزب العمال به رهبری حمة الهمامی؛ حزب الوطنيين الديمقراطيين الموحد؛ الوطنيون الديمقراطيون (وطد) به رهبری جمال الأزهر؛ حزب النضال التقدمی به رهبری محمد الأسود؛ حزب الطليعة العربی الديمقراطی؛ حركة البعث بتونس؛ حركة الشعب؛ رابطة اليسار العمالی؛ حزب تونس الخضراء؛ الجبهة الشعبية الوحدوية؛ الحزب الشعبي للحرية والتقدم؛ القطب الديمقراطی الحداثی؛ التيار الشعبی.
این جبهه رویکرد چپ رادیکال دارد و قائل به نفی مشروعیت نظام حاکم است؛ سعی کرده خود را به عنوان راه سومی میان حزب ندای تونس راست‌گرا و جنبش النهضة اسلام‌گرا معرفی کند و به همین علت، این جبهه تلاش كرده‌است تا میان خود و حزب ندای تونس که در برگیرندۀ چهره‌های متعلق به دوران گذشته است، مرزبندی‌هایی داشته باشد. این جبهه در پی ایجاد نهادهایی است که از نظر مشروعیت سیاسی، جایگزین نهادهای انتخاباتی شوند؛ در همين چارچوب، «کنفرانس نجات ملی» را در مقابل «مجلس ملی مؤسسان» و «دولت بحران» را به جای «دولت کنونی» پیشنهاد داده‌است. به رغم تلاش جبهه برای فاصله گرفتن از حزب ندای تونس، ترور دو چهرۀ چپ‌گرا از این جبهه، در یک فاصلۀ تقریباً شش ماهه، دیوارهای حائل میان این دو جریان متعارض را برداشت، فاصلۀ آن‌ها را کم و مواضع آن‌ها را هماهنگ کرد و به نشست هماهنگی میان رهبران این دو، از جمله نشست اخیر حمة الهمامی ـ دبیرکل جبهۀ مردمی ـ با الباجی قائد السبسی ـ رهبر حزب ندای تونس ـ انجامید.
سلفی‌ها (جماعت انصار الشريعة):
سلفی‌ها در تونس، با عنوان «جماعت انصار الشریعة» فعالیت می‌کنند . مؤسس انصار الشریعة فردی است به نام سیف‌الله بن حسین که به نام «ابوعیاض» معروف است و 48 سال سن دارد.
ابوعیاض در بیانیه‌هایی که به نام جماعت انصار الشریعة منتشر می‌شود، خود را امیر جماعت معرفی می‌کند. وی تاکنون چندین بار توانسته از چنگ پلیس و نیروهای امنیتی تونس بگریزد. امیر جماعت انصار الشریعة در میان کسانی بوده‌است که در افغانستان، با امریکایی‌ها جنگیدند. او در دوران حکومت بن‌علی، در سال 2003م. در ترکیه بازداشت و به دولت تونس تحویل داده شد. ابوعياض در دادگاه‌های این کشور، به استناد قانون مبارزه با تروریسم و به اتهام‌های متعدد، در مجموع به 68 سال زندان محکوم شد، ولی در سال 2012م. پس از سرنگونی نظام بن‌علی و اعلام عفو عمومی، از زندان آزاد گرديد.
جریان سلفی در مرحلۀ پس از انقلاب تونس، فعالیت سیاسی خود را علنی و در سطح گسترده آغاز کرد. گفته می‌شود که جماعت انصار الشریعة با تشکیلات القاعده مغرب اسلامی و برخی رهبران آن، ارتباط تشكيلاتی دارد و به لحاظ ساختار، از دو بخش اصلی تشکیل شده است: نخست، بخش مدنی که فعالیت علنی و تبلیغاتی و اطلاعاتی (به معنای جمع‌آوری اطلاعات) و امکانات مالی و... دارد؛ دوم، بازوی نظامی و امنیتی که اقدام به جمع‌آوری سلاح كرده و انجام عملیات را به عهده دارد.
این گروه تعداد زیادی از مساجد تونس را به عنوان پایگاه و مراکز فعالیت خود در اختیار گرفته و گاه برای تسلط کامل بر آن‌ها، امامان جماعت و جمعه آن‌ها را اخراج و امامان سلفی را جایگزین آن‌ها کرده و همین امر موجب درگیری‌هایی میان آن‌ها و مردم شده‌است. اجتماعات دوره‌ای آن‌ها، کانونی برای طرح شعارهای تند و گاه دعوت به اجرای احکام شریعت و انتقاد از دولت به خاطر كندی يا كوتاهی در اسلامی كردن تونس است که عموماً، با واکنش‌های تند متقابل گروه‌های چپ و لیبرال و غرب‌زده مواجه شده‌است. از این رو، دولت النهضة زیر ضربات پتک سلفی‌های تندرو و سندان گروه‌های معارض شرقی و غربی قرار دارد. دولت ائتلافی النهضة همواره از سوی گروه‌های مخالف، به سازشکاری و گاه همکاری با سلفی‌ها متهم شده و وزرای کشور همواره جزء افراد متهم به کوتاه آمدن در مقابل سلفی‌ها هستند.
اخیراً، پس از ترور محمد البراهمی ـ دبیرکل حزب مردم ـ که در 25 جولای ترور شد و متعاقب آن تونس وارد دور جدیدی از بحران سیاسی گردید، تعدادی از ارتشیان نیز در منطقۀ الشعانبی در مرز تونس با الجزایر، مورد حملۀ سلفی‌ها قرار گرفتند و 8 نفر از آن‌ها به دست سلفی‌ها کشته شدند. این ماجرا بازتاب بسیاری در افکار عمومی تونس داشت و دولت تونس را برای برخورد جدی با سلفی‌ها، به‌شدت تحت فشار قرار داد.
به‌تازگی، دولت تونس رسماً جماعت سلفی جهادی انصار الشریعة را مسئول مشکلات امنیتی کشور، از جمله ترور شکری بلعید در ششم فوریه و ترور محمد البراهمی در 25 جولای و کشتار ارتشیان تونسی در منطقۀ الشعانبی اعلام کرده، نام آن را در فهرست گروه‌های تروریستی مرتبط با القاعده درج کرده و رهبر این گروه را در سطح بین‌المللی، تحت تعقیب قانونی قرار داده‌است.نخست‌وزیر تونس ضمن غیرقانونی خواندن فعالیت‌های سلفی‌ها، به تمامی اعضای این گروه در مورد مسئولیت آنان به عنوان اعضای یک گروه تروریستی هشدار داد و تأکید کرد که فعالیت در هرکدام از بخش‌های علنی و غیرعلنی این جماعت، به لحاظ قانونی، ممنوعیت دارد. در حال حاضر، درگیری‌های پراکنده میان ارتش و نیروهای امنیتی تونس با گروه‌های تندرو سلفی جهادی، به‌ویژه در مرز با الجزایر ادامه دارد. تاکنون تعداد بسیاری از سلفی‌ها دستگیر شده‌اند که 13 نفر از آن‌ها غیرتونسی بوده‌اند.
سلفی‌ها به لحاظ مالی، از حمایت‌های خارجی، به‌ویژه از جانب کشورهای قطر و عربستان سعودی و تشکیلات جهانی القاعده برخوردارند. آنان در اعزام جوانان تونسی به سوریه برای جنگ تحت عنوان جهاد و نیز اعزام برخی دختران جوان این کشور برای انجام به اصطلاح «جهاد النکاح»، نقش عمده‌ای را ایفا کرده‌اند که همین امر، مشکلات اجتماعی زیادی در پی داشته‌است.
فهرست الفبایی احزاب سياسی تونس
الاتحاد الدیمقراطی الوحدوی الاتحاد الشعبی الجمهوری
الاتحاد الوطنی الحر التجمع القومی العربی
التجمع من أجل بدیل عالمی للتنمیة التحالف الدیمقراطی (تونس)
التكتل الدیمقراطی من أجل العمل و الحریات الحزب الاجتماعی التحرری
الحزب الاشتراكی (تونس) الحزب الجمهوری (تونس)
الحزب الجمهوری المغاربی الحزب الشعبی للحریة والتقدم
المؤتمر من أجل الجمهوریة المسار الدیمقراطی الاجتماعی
الوحدویون الناصریون بتونس حزب البعث العربی الاشتراكی (تونس)
تجمع الدراسات و العمل الاشتراكی فی تونس تنویر دیمقراطی
تیار المحبة حركة الاتحاد و الترقی
حركة البعث بتونس حركة التغییر الاجتماعی
حركة الجمهوریة الثانیة حركة الدیمقراطیین الاشتراكیین
حركة الشباب التونسی حركة الشعب (تونس)
حركة النهضة (تونس) حركة الوحدة الشعبیة
حركة وفاء (تونس) حزب الإصلاح و التنمیة (تونس)
حزب التحریر (تونس) حزب التشغیل و التنمیة
حزب التنویر الدیمقراطی حزب الثقافة و العمل
حزب الجبهة الوطنیة التونسیة حزب الخضر للتقدم
حزب الطلیعة العربی الدیمقراطی حزب العدالة و التنمیة (تونس)
حزب العدل و التنمیة (تونس) حزب العمال (تونس)
حزب العمل الوطنی الدیمقراطی حزب الكرامة و المساواة
حزب المبادرة حزب المجد
حزب الوحدة الشعبیة (تونس) حزب الوسط الاجتماعی
حزب الوطن (تونس) حزب الوطنیین الدیمقراطیین الموحد
حزب الوفاق (تونس) حزب تونس الخضراء
حزب جبهة الإصلاح التونسی حزب طلیعة لبنان العربی الاشتراكی
حزب القراصنة (تونس) حزب القراصنة التونسی
نداء تونس
کتابنامه
امیرشاهی، ذوالفقار. کتاب سبز تونس، تهران، وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات ، ۱۳۷۳.
لوتسکی، ولادیمیری باریسوویچ. تاریخ جدید کشورهای عربی، ترجمه رفیع رفیعی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۹.
گلی زواره، غلامرضا. جغرافیای جهان اسلام، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۵.
دبیرخانه شورای فرهنگ، ویژه نامه فرهنگ عمومی (ویژه تحولات سیاسی خاورمیانه)، ۱۳۹۰
جزوه بیداری اسلامی در تونس، ابوالفضل رافعی، مرکز اسنادو مطالعات راهبردی فلسطين و خاورميانه جمعيت دفاع از ملت فلسطين، 1390
الأزمة السِّياسيّة في تونس، قابل دسترسی در: http://www.dohainstitute.org.
