یکی از طرق صوفیه که پیروان زیادی در جهان اسلام و به‌خصوص در آفریقا دارد، طریقه تیجانیه است. این طریقه در شمال و غرب این قارّه انتشار بیشتری داشته و براساس برخی آمار که از مراکز آنان اعلان شده، بیش از ۷۰ میلیون نفر از مسلمانان در شمال و غرب آفریقا، از پیروان طریقه تیجانیه‌‌اند.
مؤسس طریقه تیجانیه سیدی احمدبن محمد التیجان است، وی در سال ۱۱۵۰ قمری برابر با ۱۷۳۷ میلادی در شهر «عین ماضی» در کشور الجزایر متولد شد، و لقب تیجانیه به دلیل انتساب مادر وی به قبیله «توجین» یا «تجانه» از قبایل معروف الجزایر است.
در خصوص نسب سیداحمد تیجانی بین مورخان اختلاف نظر است. بعضی معتقدند که نسب وی به عبدالله نفس زکیّه فرزند حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی علیه السلام می‌رسد. ازاین‌رو آنها می‌گویند که وی از سادات حسنی است. از ادلّه این گروه، کلام خود سیداحمد تیجانی است که می‌گوید: در عالم رؤیا پیامبر صلی الله علیه و آله را دیدم که خطاب به من فرمود: «أَنتَ وَلَدی حَقّاً وَنَسبُکَ إلی الحَسَنِ بنِ عَلی صَحیحٌ»[۱].
بعضی از شیوخ تیجانیه می‌گویند که این جملات را پیامبر صلی الله علیه و آله در حالت بیداری به وی فرموده است. بعضی دیگر در این نسب تشکیک کرده و می‌گویند که وی از سادات نیست. ولی دیدگاه نخست، نظر اکثریت تیجانی‌هاست و آنان اجازه نمی‌دهند که کسی در نسب سیداحمد تیجانی خدشه وارد کند.
وی دوران کودکی و نوجوانی خود را در شهر «عین ماضی» که در آن عصر مرکز علم و معنویت بود، سپری کرد و نزد اساتید آن شهر علوم اسلامی متداول آن زمان را فرا گرفت و به‌خاطر نبوغ و استعدادش توانست در مدت‌زمان کوتاهی سرآمد دوران خود شود و بر منصب تدریس و فتوا بنشیند. وی در سال ۱۷۱ قمری برابر با ۱۷۵۸میلادی برای تکمیل علوم و همچنین ملاقات با شیوخ و عرفا به منطقه فاس در مغرب هجرت کرد.
در این مدت که در فاس بود، از عرفا و شیوخ طرق صوفیه دروس خود را فراگرفت و در سن ۴۰ سالگی پس از گذراندن مراحلی از سیر و سلوک، به مرتبه «صاحب خرقه» رسید. وی برای کسب علم و تعلیم اسرار تصوف، سفرهای زیادی را به مناطق مختلف جهان اسلام انجام داد، که مهم‌ترین آن سفرها به مصر و حجاز بود. او در این سفرها از اقطاب طرق صوفیه کسب اجازه می‌کرد.
پس از بازگشت از سفر حجاز در سال ۱۱۸۸ قمری، به مدت سه سال در شهر تلمسان مغرب اقامت گزید، و در سال ۱۱۹۱ قمری برای زیارت مقام سید‌ادریس، به شهر فاس رفت. وی در بین راه، سیدعلی حرازم براده فاسی را ملاقات کرد و همین ملاقات سبب شد که علی حرازم بعد‌ها از خواص سیداحمد تیجانی شده و تقریرات درس تیجانی را به رشته تحریر درآورد.
در سال ۱۱۹۶ قمری سیداحمد تیجانی همه طرق صوفیه را به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله رها کرد و خود به فرمان آن حضرت، صاحب اذکار شده و موظّف گردید که به مریدان و پیروان خود تعلیم دهد.[۲]
سیداحمد تیجانی معتقد است که پیامبر صلی الله علیه و آله کلیه اوراد و اذکار را در حالت بیداری به او تلقین کرده است. شایان ذکر است، اقطاب طریقه تیجانیه بر این باورند که اگر انسان خود را تهذیب کند، می‌تواند به مرحله‌ای برسد که پیامبر صلی الله علیه و آله را در بیداری ببیند. در این مورد، روایتی را نیز از پیامبر صلی الله علیه و آله برای مدّعای خود شاهد می‌گیرند که حضرت فرمودند: «مَن رأنی فِی المَنامِ فَسَیَرانی فی الیَقظَهِ وَلایَتَمَّثلُ الشَیطانُ بِی».[۳]
سیداحمد تیجانی از سال ۱۲۱۳ که وارد فاس شد، آنجا را به عنوان مقر خود اختیار نمود و تا هنگام وفاتش (سال ۱۲۳۰ ق) در این شهر مشغول تعلیم و تربیت روحی پیروان خود و برخی از خواص بود.[۴]
وی شاگردان زیادی را تربیت کرد که هرکدام بعداً توانستند در نشر این طریقه در مناطق مختلف آفریقا نقش مهمی را ایفا کنند و مهم‌ترین آنان، سیدعلی حرازمی براده و شیخ‌سعید عمرالفوتی هستند.
شیخ‌عمر الفوتی یکی از شاگردان و خواص سیداحمد التیجانی، توانست این طریقه را وارد آفریقای سیاه کند. وی از طریق سنگال توانست به کشورهای هم‌جوار نفوذ کند و بسیاری از مسلمانان را به این مسلک درآورد. از امتیازات وی این بود که توانست با تربیت شاگردانی در برابر استعمار فرانسه مبارزه کند. می‌توان گفت که روحیه ضداستعماری شیوخ این طرقیه، یکی از عوامل عمده جذب پیروان زیاد شده است. بسیاری از شیوخ این طریقه با روش‌های مختلفی، با استعمار فرانسه در کشورهای خود مبارزه می‌کردند. بعضی از آنها مانند شیخ‌عمر الفوتی و شیخ‌حماه الله مبارزه مسلحانه داشتند و بعضی هم از طریق تربیت و تعلیم، با استعمارگران مبارزه می‌کردند.
یکی از روش‌ها این بود که علمای صوفیه، مسلمانان را از فرستادن فرزندان خود به مدارس فرانسویان ممنوع می‌کردند و درس خواندن به زبان فرانسوی را تحریم کردند. حتی بعضی فتوا داده بودند که اگر کسی به زبان فرانسوی صحبت کند، حتماً می‌بایست دهان خود را با آب تطهیر کند، و کسی حق نداشت در محضر شیوخ به زبان فرانسوی و یا انگلیسی صحبت کند. البته این عادت هنوز هم در بین بعضی شیوخ طرق صوفیه متداول است و کسی حق ندارد با شیخ‌به زبان خارجی صحبت کند و حتماً باید مترجم حضور داشته باشد. آنان با این روش، روحیه ضداستعماری را در اذهان مردم ایجاد می‌کردند.
از دیگر امتیازات این طریقه این است که علما و بزرگان علمی زیادی دارد، و اکثر آنان یک گرایش و ولای خاصی به اهل‌بیت: دارند. این محبت را می‌توان در کتب و سخنان آنان مشاهده کرد.
در حال حاضر طریقه تیجانیه در کشورهای مغرب، تونس، موریتانی، مالی، سنگال، توگو، گامبیا، ساحل عاج، غنا، بنین، کینه کوناکری، نیجریه، نیجر، چاد، لیبی، گینه بیسائو، بورکینافاسو و کامرون حضور بسیار گسترده‌ای دارد. بزرگ‌ترین مقرّ آنان در کشور سنگال و در شهر تیواون در فاصله ۱۲۰ کیلومتری داکار، پایتخت این کشور واقع شده است. می‌توان گفت که طریقه تیجانیه، در مغرب به وجود آمده و در سنگال انتشار یافته است. علمای سنگال از قبیل شیخ‌عمر الفوتی و شیخ‌ابراهیم نیاس توانستند در نشر این طریقه در کشورهای مختلف غرب آفریقا نقش بسیار بزرگی را ایفا نمایند؛ به‌طوری‌که با این نقش پررنگ خود، توانستند این طریقت را به دو شاخه مهم تیجانیه نیاسیه و تیجانیه عُمَریه تقسیم کنند.
مهم ترین اعتقادات طریقه تیجانیه
پیروان طریقه تیجانیه باورها و اعتقاداتی دارند که بعضی از آنها با مبانی اسلامی موافقت دارد و برخی از معتقدات آنان شبیه خرافات است. در اینجا به برخی از معتقدات آنان اشاره می‌شود و برای آگاهی بیشتر، باید به منابع آنان، به‌خصوص جواهر المعانی وبلوغ الأمانی، اثر شیخ‌علی الحرازمی، رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم، اثر شیخ‌سعید عمر الفوتی، و بغیه المستفید بشرح منیه المرید، اثر محمدبن‌عبدالله‌بن‌حسنین مراجعه کرد.
اعتقاد به عالم قیامت
در اعتقادات طریقت تیجانیه پیرامون عالم قیامت، سه باور دینی، خاص آن طریقه وجود دارد که موجب ایجاد مرزبندی و تمایز ویژه‌ای با دیگر طرق صوفیه شده است:
الف) اعتقاد به اینکه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بهشت را برای شیخ‌احمد تیجانی و همه پیروان او ضمانت نموده است.
ب) اگر کسی توفیق زیارت شیخ‌را پیدا کند، بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌شود.
ج) پیروان تیجانیه در روز قیامت از کرامت و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند که شیخ‌عمر الفوتی در کتاب رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم، ذکر کرده است و بعضی از آنها عبارتند از:
1. با ایمان از دنیا می‌روند؛
2. از سکرات موت در امان‌اند؛
3. از عذاب الهی در امان بوده و وارد بهشت می‌شوند؛
4. فشار قبر ندارند؛
5. همه گناهان گذشته و آینده آنان بخشیده می‌شود؛
6. خداوند ضامن تمامی حقوق آنهاست؛
7. از سؤال و جواب حشر در امان‌اند؛
8. در قیامت زیر عرش الهی جای می‌گیرند؛
9. از پل صراط با سرعت عبور می‌کنند؛
10. از حوض کوثر سیراب می‌شوند؛
11. در علیین و جنّات فردوس جای دارند؛
12. پیامبر اکرم ص ایشان را دوست دارند؛
13. نمی‌میرند، مگر اینکه به مقام ولی دست یابند.[۵]
وحدت وجود
در کتاب جواهر المعانی و بلوغ الامانی اثر علی الحرازمی آمده است که عارفان اهل ذوق در اعیان موجودات عالم چیزی جز سراب نمی‌بینند و در ذوات وجود، فقط تجلی اسمای خداوند را مشاهده می‌کنند و معتقدند که عالم جز تجلی اسماء و صفات خداوند نیست. ظاهر و صور موجودات در حقیقت ظهور حق‌تعالی به صورت غیر است که محجوبان در ظاهر موجودات، از مطالعه خداوند محجوب می‌مانند.[۶] در خصوص وحدت وجود، نظریه‌ای مانند نظریه مولوی در کتاب جواهر المعانی و بلوغ الأمانی دیده می‌شود.
مقام فنا
یکی از معتقدات طریقه تیجانیه مسئله فناست که انسان در قرب به حق‌تعالی به مقامی دست می‌یابد که در آن، چیزی جز خدا مکشوف او نیست و انانیتش زایل می‌شود. به اعتقاد شیخ‌احمد تیجانی، واصل کسی است که تمامی حجاب‌ها برایش مرتفع می‌شود. به‌گفته او، عارف در مقام سحق و محق و فنای فنا، حق را در حق برای حق و به وسیله حق می‌شناسد، و در حقیقت به‌جز حق‌تعالی کسی باقی نمی‌ماند، و نه موصولی است و نه واصلی.[۷] در این زمینه مباحث بسیاری در کتاب جواهر المعانی وجود دارد که شبیه نظرات مرحوم محی‌الدین عربی و ملاصدرا است.
پاورقی ها:
[۱]. جواهر المعانی و بلوغ الأمانی، ص ۱8.
[۲]. الطریقه التیجانیه فی المغرب و السودان الغربی، الاستاذ احمد الأزمی، ج۱، ص، ۷2.
[۳]. رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم، عمربن‌سعید الفوتی، ص ۲۱۶.
[۴]. الطریقه التیجانیه فی المغرب و السودان المغربی، ج۱، ص ۸۷.
[۵]. رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم، ص۱۹۹.
[۶]. جواهر المعانی و بلوغ الأمانی، ج۱، ص۲۵۹.
[۷]. همان، ج۲، ص۹۲.
منبع: فصل ششم کتاب تصوف در غرب آفریقا: طریقه تیجانیه، حجت الاسلام و المسلمین سید محمد شاهدی.
