در کتب تیجانیه و در باب شرایط و آداب ورود به طریقه، مطالب متنوع و مختلفی بیان شده که برخی ناظر به بیان شروط عمومی ورود به طریقت و برخی دیگر مربوط به شروط اوراد و اذکار آنهاست. عمر الفوتی نویسنده کتاب الرماح شرایط ۲۳ گانه‌ای را برای طریقت برشمرده و اضافه می‌کند که ۲۱ شرط از این شروط لازمه طریقت و باقی آن شروط کمال است؛ درحالی‌که در الفتح الربانی این شروط به گونه ای دیگر بیان شده است. محمدبن‌عبدالله‌بن‌حسنین، چهل شرط را برای پیروان این طریقت بیان کرده و معتقد است که همه این شروط مبتنی بر کتاب و سنت است. برخی از این شروط، لازم و برخی دیگر، شرط کمال‌اند و همچنین برخی از آنها مربوط به شخص و برخی دیگر مربوط به اوراد است. در اینجا به برخی از شرایطی که از مجموع این کتاب‌ها گرفته شده است، اشاره می‌کنیم:
الف) شروط کمالیه شخصی که شامل بیست شرط است و التزام به آنها برای تشرف به طریقت لازم و ضروری است:
1. مرید تیجانی در انتخاب شیخ به کسی مراجعه کند که اتصال سلسله مشایخ او به شیخ‌احمد تیجانی، احراز شده باشد.
2. مرید بر اقامه نمازهای پنج‌گانه خود ملتزم باشد و حتی‌الامکان آنها را به جماعت بخواند.
3. مرید در تمامی نمازهای خود «بسم الله الرحمن الرحیم» را گفته و نمازهای جهری را بلند بخواند.
4. مرید درحالت رکوع و سجود به هنگام ذکر باید طمأنینه داشته باشد.
5. مرید باید اهل تهجد و بیداری سحر باشد؛ هرچند به قدر خواندن دو رکعت نماز.
6. مرید بر انجام نوافل مداومت داشته باشد.
7. مرید در تمامی رفتار خود صادق بوده و از دروغ بپرهیزد.
8. مرید با پدر و مادر خود مهربان باشد و به آنها نیکی کند.
9. مرید کمال محبت و علاقه خود را به شیخ‌ابراز و بر این محبت پایداری کند.
10. مرید به منتسبان شیخ‌و اهل طریقت، کمال احترام را داشته باشد.
11. مرید هیچ‌گونه اذیت و آزاری به برادران خود در طریقت روا ندارد.
12. مرید به تمامی اولیا، بیشترین تعظیم و احترام را داشته باشد.
13. مرید ضمن خیرخواهی برای خلق خدا، باید ارتباط خود را با آنها قطع نکند.
14. مرید از معاشرت و مجالست با دشمنان شیخ‌پرهیز کرده و دوست خود را از دوستداران او برگزیند.
15. مرید در مقابل کلمات و گفته‌های شیخ‌تسلیم محض باشد.
16. مرید هرگونه اعتراض و انتقاد علیه شیخ‌را در سخن و عمل ترک کند.
17. مرید هیچ‌گاه خود را از مکر خدا در امان نبیند.
18. مرید دیگران را از اوراد طریقتی خویش آگاه نسازد.
19. مرید اذکار و اوراد خود را در وقت آنها به‌جای آورد و در برابر آن بی‌تفاوت نباشد.
20. مرید بدون اجازه شیخ‌اقدام به تلقین ورد نکند که در این صورت دچار سوء عاقبت خواهد شد.[۸]
ب) شروط لازم شخصی، عبارت‌است از شروطی که مرید باید پس از اخذ طریقت از شیخ‌خود، به آن ملتزم باشد و ترک آنها، خروج از طریقت تلقی می‌شود. این شروط بر سه قسم بوده و عبارت است از:
1. مرید پس از تلقی طریقت از شیخ، هرگونه تعلق و وابستگی به اولیا و صالحان در غیر این طریقت را قطع و زیارت آنها را چه هنگام حیات و چه پس از وفات آنها ترک کند.
2. بیعت هرشیخ دیگری غیر از مشایخ طریقت بر ذمه مرید نباشد و تمامی اوراد و اذکار آنها را کنار گذاشته و ملتزم به آداب طریقت شود.
3. مرید بعد از تلقین ورد از طرف شیخ، اجازه مداومت بر ورد داشته باشد و آن را ترک نکند. در نصوص تیجانیه آمده است که ترک ورد، از جمله مواردی است که موجب قطع ارتباط مرید با طریقت می‌شود.
در اینجا به‌خاطر اهمیت اذکار این طریقه، به شرح مختصر اعمال «الوظیفه» می‌پردازیم. این اعمال عبارت است از اوراد و اذکاری که هرفرد تیجانی باید در اوقات مخصوص، آنها را بخواند.
الوظیفه
یکی از شرایط گردن نهادن به طریقه تیجانیه، انجام اعمال «الوظیفه» است، که هرفرد تیجانی باید هرروز انجام بدهد. البته انجام دادن این عمل به‌طور وجوب و التزام، منوط به اذن خاص از «مقدّم الطریقه» است. مُقدَّم الطریقه در واقع نماینده خلیفه عام این طریقه است که در هرشهر و یا روستا مستقر است و مردم به او مراجعه می‌کنند. اگر شخصی این عمل را بدون واسطه از شیخ‌بگیرد، به هیچ‌وجه حق ترک آن را ندارد، و در صورت ترک، به مشکلاتی دچار خواهد شد که یکی از آنها جنون است؛ ازاین‌رو، بسیاری از پیروان طریقه تیجانیه، این اوراد را به نیت استحباب و تطوع انجام می‌دهند.
«الوظیفه» در شبانه‌روز دو نوبت خوانده می‌شود: یکی بعد از نماز صبح تا وقت ضحی[۹]، و دیگری بعد از نماز عصر تا نماز عشا. این وقت اختیاری «الوظیفه» است، وقت اضطراری برای کسانی که عذر دارند، شبانه‌روز است که فرد هروقت بخواهد، می‌تواند انتخاب کند، و اگر این عمل از کسی فوت شود، می‌تواند آن را قضا کند. این عمل احکام خاصی دارد که مرحوم عمر الفوتی در کتاب الرماح ذیل فصل ۳۳ بیان کرده است.
اذکار عمل «الوظیفه» عبارت است از:
1. یک مرتبه قرائت سوره حمد؛
2. سی مرتبه ذکر «استَغفِرُاللّه العَظِیم الذی لا إله إلّا هُوَالحَیّ القَیّوم»؛
3. پنجاه مرتبه صلاه الفاتح:«اللّهُمَ صَلّ عَلی مُحمّدِ الفاتِح لِما أُغلِقَ وَالخاتِم لِما سَبَق ناصِر الحَقِّ بِالحقِّ وَالهادِی إلی صِراطِکَ المُستَقیم وَعلی الِه حَق قَدرِه وَمِقدارِه العَظیمِ»؛
شیخ‌احمد تیجانی در کتاب اَحزاب و اَوراد می‌گوید:
این ذکر از حضرت علی ععلیه السلام نیز رسیده است:[۱۰] «وَمِن روایتها ما یؤثَرعن سیَّدنا عَلیّ کرَّم الله وَجهَه».
بعضی فرازهای این دعا در خطبه ۷۱ نهج البلاغه آمده است؛ از جمله: «إِجعَل شَرائِفَ صَلواتِکَ وَنوامِی بَرَکاتِکَ عَلی مُحمّد عَبدِکَ وَرَسُولِکَ، الخاتِم لمِا سَبَقَ وَالفاتِح لِما انغلقَ وَالمُعلِنِ الحَقَّ بِالحقِّ…»[۱۱].
4. یک مرتبه آیات مبارک ۱۸۰ تا ۱۸۲ سوره شعراء: (سُبحانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزّه عمّا یَصِفُونَ، وَسلامٌ عَلی المُرسَلینَ، وَالحَمد لله رَبِّ العالَمینَ)؛
5. صد مرتبه ذکر «لا إله إلا اللّه»؛
6. دوازده مرتبه ذکر جوهره الکمال:
اللَّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى عَینِ الرَّحْمَهِ الرَّبَّانِیهِ، وَالیاقُوتَهِ المُتَحَقِّقَهِ الحَائِطَهِ بِمَرْکَزِ الفُهُومِ والمَعَانِی، وَنُورِ الأَکْوَانِ المُتَکَوِّنَهِ الآدَمِی صَاحِبِ الحَقِّ الرَّبَّانِی، البَرْقِ الأَسْطَعِ بِمَزُونِ الأَرْبَاحِ المَالِئَهِ لِکُلِّ مُتَعَرِّضٍ مِنَ البُحُورِ وَالأَوَانِی، وَنُورِکَ اللاَّمِعِ الذِی مَلأْتَ بِهِ کَوْنَکَ الحَائِطِ بِأَمْکِنَهِ المَکَانِی.
اللَّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى عَینِ الحَقِّ الّتِی تَتَجَلَّى مِنْهَا عُرُوشُ الحَقَائِقِ عَینِ المَعَارِفِ الأَقْـوَمِ صِرَاطِکَ التَّامِّ الأَسْقَمِ.
اللَّهُمَّ صَلِّ وَسَلِّمْ عَلَى طَلْعَهِ الحَقِّ بَالحَقِّ الکَنْزِ الأَعْظَمِ إِفَاضَتِکَ مِنْکَ إِلَیکَ إِحَاطَهِ النُّورِ المُطَلْسَمِ، صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَعَلَى آلِهِ، صَلاَهً تُعَرِّفُنَا بِهَا إِیاهُ».[۱۲]
پس از پایان اوراد یادشده، آیات ذیل را تلاوت می‌کنند: (إِنَّ اللّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیما)[۱۳]. صلی الله علیه و آله و صحبه و سلم تسلیماً. (سُبحانَ رَبِّکَ رَبِّ العِزَه عمّا یَصِفُونَ، وَسلامٌ عَلی المُرسَلینَ، وَالحَمد لله رَبِّ العالَمینَ)[۱۴].
لازم به ذکر است که ورد جوهره الکمال، از اوراد مهم طریقه تیجانیه است؛ به طوری‌که نمی‌توان آن را بدون طهارت مائیه (وضو و غسل) خواند. در این خصوص شیخ‌احمد تیجانی می‌گوید: الشرط الثالث عشر: أنَ لاتُقرأ جَوهَرهُ الکَمالِ إلاّ بِالطهارهِ المائِیهِ، لا بِالتُرابیّهِ وَ، إن کانَ فَرضُه التَیمم، عُوِّضَ عَن جَوهَرِه الکَمالِ بِعشِرینَ مِن صَلاهِ الفاتح[۱۵].
در خصوص صلاه جوهره الکمال باید یادآور شد که عمده تیجانی‌ها آن را دوازده مرتبه می‌گویند؛ ولی حمویون که تیجانی‌های سنّی و اصول‌گرا هستند، یازده مرتبه قرائت می‌کنند. حمویون در منطقه «نرو» در کشور مالی زندگی می‌کنند و خود را منتسب به شیخ‌احمد حماه الله می‌دانند. آنان معتقدند که شیخ‌احمد تیجانی به عدد یازده سفارش کرده، ولی برخی از شیوخ از پیش خود، آن را دوازده مرتبه کرده‌اند. بعضی از تیجانی‌ها مانند خلیفه نیاس معتقدند که اصل صلاه جوهره الکمال یازده مرتبه بوده است؛ ولی برای تکمیل عدد آن به دوازده و به یاد ائمه اثنا‌عشر:، یکی به آن اضافه کرده‌اند.
اعمال وظیفه اغلب به‌طور گروهی انجام می‌شود. پس از فریضه صبح و مغرب در مساجد تیجانیه یک پارچه سفید بزرگ پهن کرده و ذاکران گرداگرد آن می‌نشینند و با یک آهنگ دلنشین و حرکات آرام و موزون، اوراد و اذکار را تکرار می‌کنند. لازم به ذکر است که در حین گفتن ذکر، چراغ‌ها را خاموش می‌کنند.
پس از پایان یافتن اوراد، مقدَّم الطریقه دعا می‌کند. بزرگ‌ترین مجلس ذکر تیجانی‌ها در شهر داکار و در مسجد تیجانی‌ها واقع در منطقه «سنداگاه» برگزار می‌شود. این مجلس هر روزجمعه با حضور جمع زیادی از شیوخ و طرفداران این طریقه بعد از نماز عصر اقامه می‌گردد.
بسیاری از مردم، عمل «الوظیفه» را به‌طور فردی انجام می‌دهند. پدیده بسیار جالب اینکه مردم و به‌خصوص تیجانی‌ها، اعم از زن و مرد، بزرگ و کوچک و از همه اقشار، تسبیح به دست همیشه و به‌خصوص در وقت صبح، در حال گفتن ذکر هستند.
انسان وقتی در مجالس ذکر آنان شرکت می‌کند، احساس آرامش و معنویت خاصی می‌کند و به یاد آیه مبارکه ۲۸ سوره رعد می‌افتد که خداوند می‌فرماید: {أَلا بِذِکر اللّهِ تَطمَئِنُّ القُلُوبُ}. بنده در طول سال‌های متمادی که در سنگال حضور داشتم، بارها توفیق شرکت در این مجالس را پیدا کردم و از آن بهره‌مند می‌شدم.
شیخ‌احمد تیجانی می‌گوید: این اذکار را در حال بیداری از شخص پیامبر ص دریافت کرده است!! همین امر موجب اختلاف بین آنان و بعضی از مسلمانان شده است. در این خصوص علمای تیجانیه برای دفاع از شیخ‌احمد تیجانی، کتاب‌هایی را تألیف کرده‌اند.
کتاب «جواهر المعانی و بلوغ الأمانی»
یکی از کتب مقدس نزد طریقه تیجانیه، کتاب جواهر المعانی و بلوغ الأمانی فی فیض سیدی أبی‌العباس السید‌أحمد التیجانی است. پیروان این طریقه کتاب یادشده را مقدس شمرده و آن دسته که توانایی خواندن عربی را داشته باشند، آن را مطالعه می‌کنند؛ هرچند که معانی آن را درک نکنند. در خانه هر تیجانی جواهر المعانی یافت می‌شود؛ هرچند که شخص عربی را نداند. لازم به ذکر است که این کتاب تاکنون به زبان دیگری ترجمه نشده است.
نویسنده آن «سیدی علی حرازم‌بن‌العربی بَرادَه المغربی الفاسی» از شاگردان و ملازمان سیدی أبی‌العباس السید‌أحمد التیجانی، مؤسس طریقه تیجانیه است.
این کتاب مشتمل بر هفت باب است و اکثر ابواب آن در خصوص احوال فردی و خصوصیات اخلاقی سیدابی‌العباس التیجانی است. بخش مهم دیگر این کتاب، پاسخ به پرسش‌هایی است که در تفسیر آیات و احادیث از وی شده است. سیدعلی حرازمی تألیف کتاب جواهر المعانی وبلوغ الأمانی را در سال۱۲۱۳ قمری آغاز و در سال ۱۲۱۴ به پایان رسانده است.
وی در این کتاب، درباره سیداحمد تیجانی بسیار غلو کرده و بارها او را به مرحله عصمت می‌رساند. یکی از ادعاهای سیداحمد تیجانی که بارها در این کتاب بدان اشاره شده، این است که وی به‌طور مکرر پیامبر صلی الله علیه و آله را در حال بیداری دیده و بسیاری از اوراد تیجانیه را از زبان آن حضرت تلقی کرده است. سیداحمد تیجانی در این‌باره می‌گوید: ولی کامل و قطب الاقطاب تیجانیه هرگاه اراده کند، می‌تواند حضور پیامبر صلی الله علیه و آله تشرف پیدا کند. می‌توان گفت که این ادعا یک اصل مسلّم نزد تیجانی‌هاست.
لازم به ذکر است که سطح این کتاب، به‌خصوص در بخش «أسئله و أجوبه» بسیار بالاست، و مسلماً عوام مردم و حتی بسیاری از خواص، از درک معانی آن عاجزند. در این خصوص می‌توان به فصل شرح صلاه جوهره الکمال اشاره کرد. این کتاب از پرتیراژترین کتب در کشورهای مصر، تونس و مغرب است. و همیشه با کتاب رماح حزب الرحیم علی نحور حزب الرجیم تألیف شیخ‌عمر الفوتی چاپ می‌شود.
شیخ‌عمر الفوتی از منطقه فوتا در سنگال است و طریقه تیجانیه را وارد سنگال کرده است. عمده مباحث وی در کتاب الرماح در خصوص طریقه تیجانیه و مقامات اولیاست و اینکه مردم باید بدون هیچ قید و شرطی مطیع شیخ‌طریقه باشند.
یکی از مباحث عجیب این کتاب، فصل دهم است که می‌گوید: «الفصل العاشر فی أَعلامِهِم، أنّ الوَلیّ المَفتُوحَ عَلیه لا یَتَقَّید بِمَذهَبٍ مَعیّن مِن مَذاهِب المَجتَهدیِنَ، بَل یَدُورمَع الحقِّ عِندَ اللّهِ تعالی أَینما دار،... وَلَو تَعَطَّلَت المَذاهب بِأَسرِها لَقَدِرَ عَلی إحیاءِ الشریعَهِ وَکیفَ لا وهَوُ الذی لایَغیبُ عَنه النبی۹طَرفَهَ عَینٍ وَلایَخَرُجُ عَن مُشاهِدَهِ الحَقِّ جَلَّ جلالُه لَحظه»[۱۶]
عمر الفوتی در باب هشتم از کتاب رماح می‌گوید: «إنَّ الله تعالی لَم یُوجِبُ عَلی أَحَدٍ إِلتِزام مَذهَب مِن مَذاهِبِ المُجتَهدینَ… لا اتباعَ إلاّ لِلمَعصوم لإِنتِفاء الخَطَأ عَنه…»[۱۷].
می‌توان گفت که کلیّه مناقبی که شیعه برای امام اثبات می‌کند، آنان برای ولی و شیخ‌طائفه قائل‌اند.
شیخ‌مالک سی می‌گوید: ذکر بَسمله در نمازها واجب است. هرچند که در این خصوص، بعضی از علما ذکر بسمله را جایز نمی‌دانند، ولی ادله قوّی بر ذکر آن وجود دارد. وی در خصوص تقید به یکی از مذاهب می‌گوید: «و أن العارفین بِاللّهِ لایَتَقَیّدونَ بِمذهَبٍ».[۱۸]
سپس می‌گوید: «وَلمّا کانَ شَیخُنا أَحمَدبنُ مُحمّد التِجانی مالِکی المَذهَب وَخالَفَ الإِمامَ مالکاً وَأصحابَه فی البسمَلَه»[۱۹]
کتاب «احزاب و اوراد»
أحزاب و أوراد نام کتابی است از شیخ‌احمد التیجانی الشریف الحسنی، متولد سال ۱۱۵۰ قمری و متوفای سال ۱۲۳۰٫ وی در این کتاب اقسام اوراد و احزاب طریقه تیجانیه را ذکر کرده است؛ از قبیل اوراد لازم طریقه (الوظیفه)، اوراد اختیاری، حزب السیفی، حزب المُغنی، المسبحات العشر، والنرجسیه العنبریه.
این کتاب نزد طریقه تیجانیه بسیار مقدس و هم‌طراز کتاب جواهر المعانی و بلوغ الأمانی به حساب می‌آید، و اکثر تیجانی‌ها این کتاب را حفظ می‌کنند. از نکات قابل توجه در کتاب أحزاب و أوراد چنین است:
1. بسیاری از الفاظ ادعیه در آن از ائمه علیهم السلام رسیده، و این حاکی از آن است که وی احزاب و اوراد موجود در این کتاب را از کلام معصومان: أخذ کرده است؛ از قبیل الحرز الیمانی، حزب السیفی و صلاه الفاتح.
أخیراً یکی از علما به‌نام سید‌محمدبن العلوی المالکی الحسنی، کتابی را با عنوان أبواب الفرج تألیف کرده است. وی در این کتاب ادعیه‌ای را از ائمه: نقل می‌کند که نزد بسیاری از طرق صوفیه به‌خصوص نزد تیجانی‌ها شهرت دارد.
2. شیخ‌احمد تیجانی در کتاب أحزاب و أوراد، در أکثر موارد به صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و آل آن حضرت اکتفا می‌کند. از قبیل «وَصَلّی اللّهُ علی سَیّدنا مُحمّد وَآله الطَیبِینَ الطاهِرینَ» (حزب السیفی)، و «اللّهُمّ یا رَبّ مُحَمّدٍ وَآلِ مُحَمّدٍ، صَلّ عَلی مُحَمّد وَآل مَحَمّد…» (دعاء أبوطالب المکی)، و «صلّی اللّه علیه وعلی آله، صلاهً تُعَرِّفنا بها إیاه» (جوهره الکمال)، و هرجا ذکر اصحاب آمده، در حاشیه به‌عنوان نسخه بدل ذکر می‌شود.
3. وی در باب «صلاه النرجسیه العَنبریّه» قصیدیه‌ای را سروده که در آن ائمه: را یکایک نام می‌برد. در مقدمه این صلاه چنین می‌گوید: قَصَدتُ بِذلکَ خِدمَهَ حَضرَه سید‌الوُجُودِ وَمَعدِن الحَقائقِ وَالشُهُودِ صلّی اللّهُ عَلَیهِ وَآلهِ جِبالِ الدّینِ الشَوامِخَ و اُصولهُ الرَواسی الرَواسِخ.
برخی از ابیات قصیده نرجسیه عنبریه چنین است:
وَحمزهَ وَالعباسِ وَالصَحبِ کُلِّهم
أَباحَسنٍ بابَ العُلُومِ وَمَن أتی
بِهِمِ جِئتُ یا خَیرَ الوَری مُتَوَسِّلاً
وَحاشا لَهُم أَنّی أَخیبُ وَقَد أَتَی
أَدَرتُ بِهم أَفلاکَ أَمری کَما تَری
هُمُ حَسَنٌ ثمّ الحسینُ وَنَجله
وَباقِر العُلومِ وَهُو والدُ جَعفَر
عَلی الرضا ثُمَّ الجَوادُ مُحمَّد
وَسیّدنا المَهدی الذی سَوفَ یَنجلی
فَها أنا مُدلٍ یاکَریم بِجاهِهم وَلاسیّما آلَ خُصوصَاً ذَوِی وُدٍّ
بَنُوهُ بُحُوراً عَذبُها دائمُ المَدِّ
أری أَنّنی أَلحَحتُ فی مَطلبی جُهدی
بِأَسمائِهم نَظمی فَرائِدی فی عِقدِ
بُروجاً وَلکِن کُلُّها مَطلَعُ السَّعدِ
عَلی الذی زانَ العِبادَه بِالزُهد
أَبُو الکاظِم القِرمِ الهُمامِ بِلا جَحدِ
علی التُقی والعَسکَری أَبُوالمَهدی
بِه ظُلماتُ الجَورِ وَالزیغِ عَن حَدٍّ
وَحاشالَهم أنّی أُقابَلُ بالرَّدِ [۲0]
قابل توجه اینکه در چاپ های اخیر این کتاب، این ابیات را حذف کرده اند[۲۱] و در بعضی از چاپ‌ها آنها را تحریف کرده اند. برای مثال، بیت:
هم حسن ثمّ الحسین و نجَله را به: علیّ الذین زان العبادهَ بالزهدِ
هم حسن ثمّ الحسین و زینب شموس الهُدی زانوا العبادهَ بالزُهدِ
تغییر داده‌اند و در پاورقی این چاپ (المکتبه الاسلامیه، داکار، السنغال) چنین نوشته‌اند: اقتصرنا هنا علی التوسل بالصحابه (ره) و منهم السیده زینب بنت البتول(ره).[۲۲]
در چاپ دیگری چنین آورده‌اند: «ومما نُسِب إلی الشیخ‌أحمد التیجانی…».
با این عبارت می‌خواهند این‌گونه القا کنند که: شیخ‌احمد تیجانی این ابیات را نسروده است.
امّا در چاپ‌های قدیم کتاب أحزاب و أوراد، همه ابیات مربوط به ائمه: وجود دارد. مؤید این ادعا، نسخه های قدیمی این کتاب وحافظان این ابیات هستند. اغلب افراد سالخورده طریقه تیجانیه، ابیات صلاه نرجسیه را طبق نقل یادشده، از حفظ هستند.
پاورقی ها:
[۸]. «شیخ‌احمد تیجانی و طریقت تیجانیه»، فصنامه پژوهشی ادیان، سال دهم، ش۱۹، بهار و تابستان ۱۳۹۵، مرتضی خسروشاهی و محمدجواد شمس، ص ۷۷.
[۹]. پیش از ظهر، زمانی که کاملاً آفتاب بالا آمده است.
[۱۰]. الأحزاب و الأَوراد، سیداحمد تیجانی، ص ۵.
[۱۱]. نهج البلاغه، خطبه ۷۱.
[۱۲]. الرماح، فصل ۳۳.
[۱۳]. سوره احزاب، آیه ۵۶.
[۱۴]. سوره صافات، آیه ۱۸۰-۱۸۲.
[۱۵]. الرماح، فصل ۳۳.
[۱۶]. الرماح، ص ۳۰۲.
[۱۷]. همان، ص ۲۸۵.
[۱۸]. کفایه الراغبین، الحاج مالک سی، ج۲، ص ۳۶۲.
[۱۹]. همان.
[۲۰]. احزاب و اوراد، ص ۱۳۲.
[۲۱]. برای مثال، در چاپ «الدار الأفریقیه للطباعه و النشر، کانو، نیجیریا» این ابیات حذف شده است.
[۲۲]. احزاب و اوراد، ص ۱۸۲.
منبع: فصل ششم کتاب تصوف در غرب آفریقا: طریقه تیجانیه، حجت الاسلام و المسلمین سید محمد شاهدی.
